Czym jest rytm okołodobowy?
Cała przyroda funkcjonuje zgodnie z pewnymi rytmami. To, że cyklicznie pojawiają się kolejne pory roku ma związek z ruchem obiegowym Ziemi wokół Słońca.
Z ruchem obrotowym Ziemi wokół własnej osi związane są następujące po sobie dzień i noc. Naturalny rytm dnia i nocy wpływa na funkcjonowanie wszystkich organizmów, w tym na funkcjonowanie organizmu człowieka.
Żeby pewne procesy fizjologiczne zachodzące w organizmie funkcjonowały sprawnie, potrzebny jest nam endogenny (wewnętrzny) zegar biologiczny, który będzie nadawał rytm i synchronizował te procesy , tak, żeby np: najniższy pozom ciśnienia krwi, który prawidłowo przypada na porę naszego snu, nie pojawiał się w momencie, kiedy powinniśmy być najbardziej aktywni i sprawni , czyli w godzinach popołudniowych.
Centralny zegar biologiczny organizmu stanowi struktura mózgu zwana jądrami nadskrzyżowaniowymi (SCN). Gdyby człowieka pozbawić dopływu bodźców zewnętrznych takich jak światło, okazuje się, że zegary ten i powiązane z nim rytmy trwałyby dłużej niż 24 godziny (stąd nazwa rytmy okołodobowe). Do funkcjonowania człowieka w rymie 24 godzinnej doby konieczne zatem są dodatkowe synchronizatory.
Są nimi synchronizatory zewnętrzne nazywane dawcami czasu „Zeigebers”. Należą do nich światło ( dokładniej cykl dzień/noc) , temperatura otoczenia, aktywność społeczna i umysłowa, możliwość korzystania z „cywilizacyjnych wyznaczników czasu” (zegary, budziki, audycje radiowe i TV).
Poza centralnym zegarem biologicznym zlokalizowanym w mózgu (master clock), istnieją tzw. zegary peryferyjne , zlokalizowane w różnych narządach organizmu, które również regulują rytmy dobowe. Zlokalizowane są głównie w wątrobie, tkance tłuszczowej, układzie pokarmowym i w mięśniach. Dla prawidłowego funkcjonowania tych zegarów istotnymi synchronizatorami zewnętrznymi (dawcami czasu) jest pora pobierania pokarmu, jego skład i ilość, rytm spożywanych posiłków i wysiłek fizyczny.
Zarówno jak centralny zegar biologiczny wpływa poprzez przekaźnictwo nerwowe i hormonalne na pracę zegarów peryferyjnych, tak samo dzieje się w drugą stronę. Można powiedzieć , że w sprzyjających warunkach dodatkowo, nawzajem się synchronizują (synchronizatory wewnętrzne).
Dlatego jeśli w otoczeniu zaistnieją czynniki zaburzające funkcjonowanie centralnego zegara biologicznego (np. praca zmianowa, zmiana strefy czasowej, uczenie się w nocy, wieczorne i nocne narażenie na intensywne lub niebieskie światło pochodzące np. ze smartfonów), lub czynniki zaburzające pracę zegarów peryferyjnych (zmiana pór posiłków, jedzenie nocne, nadmierny wysiłek fizyczny wieczorową porą) , może to spowodować zaburzenia cyklu okołodobowego i prowadzić do bezsenności, depresji, zaburzeń metabolizmu.
Skąd takie skutki?
Rytm okołodobowy decyduje, która pora jest najodpowiedniejsza dla snu , a w którym momencie doby jesteśmy w stanie najlepiej funkcjonować fizycznie i psychicznie. Wiele procesów biologicznych w ciele człowieka podlega takiej rytmice i są ze sobą zsynchronizowane, tak żeby ich korzystne parametry przypadały na najodpowiedniejszą porę doby. Tak więc poza rytmem snu i czuwania, mam także rytm wydzielania hormonów ( w tym np: hormonu stresu – kortyzolu, czy hormonu snu- melatoniny, hormonu wzrostu), rytm wahań temperatury ciała, aktywności mózgu, ciśnienia tętniczego krwi, wydzielania moczu, pracy serca, wydzielania soku żołądkowego.
Zaburzenia rytmu okołodobowego , wpływają więc na funkcjonowanie wielu procesów fizjologicznych, co może prowadzić do wielu problemów zdrowotnych.
Co powinno zaniepokoić?
Zaburzenia rytmu dobowego charakteryzują się trudnością z zasypianiem, utrzymaniem snu, sen jest nieregenerujący, pacjent odczuwa zmęczenie i senność w ciągu dnia. Często jest rozdrażniony, skarży się na bóle głowy, trudno mu się skoncentrować.
Podstawową metodą leczenia są behawioralne metody przywracania prawidłowego rytmu snu i czuwania, w niektórych przypadkach wspomagane farmakoterapią.
Opracowanie artykułu: Monika Konopczak, lek. med. Spec. Psychiatra, Psychoterapeuta